Është 10 janar 2014. Jam para shtëpisë sime në Prizren, në një rrugë të ngushtë pa dalje, por mjaftueshëm të gjerë për ta zënë një veturë funerali që, pas pak, do të nisej drejt varrezave të qytetit, ku do të varroset babai im. 

Jemi rreth 20 vetë duke pritur pas veturës, që rituali të fillojë. Vetura ecën ngadalë, që ne, të pikëlluarit të mund të ecim pas saj pa u ngutur. Gjysma e parë e rrugëtimit do të shoqërohej nga familjarët më të afërt, ndërsa pjesa tjetër e njerëzve do të na bashkohej në xhaminë e Terzimahallës për të falur namazin e të ndjerit. 

Më pas të gjithë do të vazhdonim drejt varrezave. 

Kjo ishte hera e parë që merrja pjesë në një varrim. Megjithatë, ajo që pasoi nuk ishte aspak e papritur. Hoxha, i cili udhëhiqte ritualin, refuzoi të nisemi sepse unë, mami dhe tezja — tri gra — mendonim se mund të ishim pjesë e varrimit. 

Në atë moment ndieva nervozë, një tjetër emocion i papërpunuar, i shkaktuar nga shumë elemente që ndodhnin gjatë asaj dite dhe nga mungesa e një vetëdijeje të qartë për traditat, që shoqërojnë një ritual të tillë. Në imagjinatën time ishte e vetëkuptueshme që unë duhej të isha aty. Besoj se edhe babai im nuk do të kishte pasur asgjë kundër dëshirës sime.

Mirëpo, unë nuk isha në gjendje të grindesha me hoxhën para të gjithëve. Mendova se më mirë do të ishte të kthehesha në shtëpi, ku ishin shumica e grave të familjes sepse për to ky përjashtim ishte krejt i natyrshëm. Por, papritur, një bisedë mes tezes dhe hoxhës, jo vetëm që më dha një moment për të marrë frymë, por ndryshoi rrjedhën e ditës. Nuk e di çka ndodhi, por në momentin tjetër ishim rrugës. 

Shkojmë te xhamia, ku ka shumë njerëz. Namazi, sidoqoftë, falet vetëm nga burrat. Rri jashtë, duke pritur me mamin, tezen, por edhe të burra tjerë: kryesisht miq të familjes. Prania e burrave jashtë më bën të mendoj nëse nuk kishte më hapësirë brenda xhamisë apo mbase një pjesë e madhe kishin ardhur sepse xhamia ishte pikë e përshtatshme takimi. 

Vazhduam për në varreza. Moti ishte i rëndë. Në ditët e kaluara kishte rënë shi e tek varrezat kryesisht ecnim nëpër baltë. Pak momente më kujtohen nga varrimi. Mendova se kur do t’i vizitoj varrezat herën tjetër, do të vij vetëm. Kjo lamutumirë, ashtu siç ndodhi, nuk më dukej se lidhej me jetën që babai kishte jetuar.  

Si moti, edhe dita ishte e rëndë. Pranimi ose mospranimi në këtë ritual, që ishte përcjellja e fundit e një personi që ende jeton në mua, nuk e di nëse e bëri më të vështirë. Por besoj se në ndërdije më ishte krijuar një përvojë negative dhe përjashtuese, e cila në të ardhmen mund të ketë ndikuar në momentet e ankthit sa herë që isha e ftuar të hyja në ndonjë xhami apo shtëpi të bekuar. 

Ritualet vrullshëm vazhduan për javë të tëra, duke synuar të krijonin një ambient mbështetës dhe të na ndihmonin të përballeshim me humbjen e parakohshme. Po të ishin rrethanat më ndryshe, ndoshta do të isha kureshtare t’i shihja nga afër këto tradita të trashëguara. Por, në atë situatë, gjithçka që doja ishte që të gjithë këta njerëz të shkonin në shtëpitë e tyre dhe unë të mbetesha vetëm me familjen time. 

Mbas një kohe shtëpia u zbraz, e tash një dekadë më vonë, secili nga ne ende endet me plagët e veta.

Një tjetër lloj varrimi 

Është 10 shtator 2022. Jam në rrugëtimin tim të parë të gjatë me veturë nga Prizreni. Do t’i kaloja shumë kufij, që nuk i kisha kaluar më herët, për të arritur në kohë për ditën e orientimit në fakultetin ku do të nisja programin e masterit në Berlin. 

Në Merdare, doganierët më uruan një udhëtim të mbarë pasi panë një copëz xhami të vendosur në dritaren time, ku shfaqeshin flamuj të ndryshëm të shteteve të Evropës dhe në mes shkruhej “Zastava 101: Tour d’Europe ‘73”. Me gjasë i referohej performancës së kënaqshme së veturës së markës jugosllave, Zastava, në garën e veturave në vitin 1973.

Ky xham ishte pjesë e dritares së dhomës së vjetër të babait tim, të cilën, pas një renovimi në shtëpi, e kisha shndërruar në një lloj ekspozite, që të përshëndeste qysh në hyrjen e garazhës në shtëpinë tonë në Prizren. 

Të dielën në mëngjes u zgjova në Beograd, Serbi, ndërsa në mbrëmje mbërrita në Pragë, Çeki. Për Pragën nuk kisha dëgjuar shumë dhe definitivisht nuk e kisha parë. Arrita rreth orës 10:00 të natës dhe njerëzve të ndryshëm u dërgova fotografi e i pyeta se pse nuk më kanë treguar se sa e bukur është. Një nga ta më tha se pos që është e bukur, s’ka asgjë tjetër në të.

Nejse, Praga kishte një tjetër lidhshmëri për mua, ngase gjatë asaj vere po e lexoja librin tim të parë të Milan Kunderës “Shakaja”, ku shpesh përmendet Praga. Pjesa më e mirë ishte se isha në kapitullin e fundit. Andaj, në mëngjesin e hershëm të së hënës, u ndala në një kafene, në një rrugë të zbrazët, e cila ishte e rrethuar me ndërtesa të stilit romanesk, nga dritaret e të cilave valëviteshin flamujt e Ukrainës. Kafeneja nuk ishte hapur ende, por aty përfundoi “Shakaja”. 

Pastaj u ktheva në dhomën time të hostelit, të cilën e ndaja me 13 udhëtarë tjerë, fillova të lexoja biografinë e shkrimtarit. Vazhdova t’i jepja vëmendje edhe biografisë së babait të shkrimtarit, artikulli i të cilit në rreshtin e parë shkruante: “Ludvík Kundera, lindur më 17 gusht 1891, ishte një muzikolog çekosllovak, pianist dhe administrator akademik”. Ndërsa rreshti i fundit shkruante: “Ai vdiq në Brno, më 12 maj 1971. Funerali i tij u shoqërua nga kuarteti i harqeve nr. 2 “Letra intime” nga Leoš Janáček”. 

Përkundër orkestrës që gërhiste në dhomën time dhe xhelozisë që ndieva për një funeral 1,500 kilometra në veri të Prizrenit, i futa kufjet në vesh dhe dëgjova “Letrat Intime”. 

Pastaj më zuri gjumi, duke imagjinuar një tjetër lloj varrimi për babain tim.

Post Scriptum, titulli është huazuar nga kënga e Leonard Cohen “First We Take Manhattan”. Kur isha fëmijë në Kosovë dhe sapo kisha filluar të kuptoja anglisht, babai më jepte tekstet e këngëve të Cohen-it që t’ia përktheja dhe shpjegoja, shpesh në këmbim të pak parave të xhepit.

Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla me fotografi nga autorja.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.